體裁沿革
天淨沙,曲牌名,《太平樂府》注“越調”,用於劇曲、散曲套數和小令,是小令、套曲兼用曲牌。此調源於宋金詞調。因無名氏曲有“塞上清秋早寒”句,故又名“塞上秋”。根據隋樹森《全元散曲》以及鄭因百《北曲新譜》、任訥《散曲概論》,統計得《天淨沙》曲共一百零七首,名列一百五十八個曲牌(包括小令、帶過曲和套曲)的第十三位。可見,天淨沙是元曲慣用的曲牌。
格律說明
天淨沙,全曲共五句二十八字(襯字不算),除第四句為四字句外,其餘第一、二、三、五句每句六字。其基本格式為“平平仄仄平平(韻)仄平平仄平平(韻)仄仄平平去上(韻)平平平去(韻)仄平平仄平平(韻)”。其中首句首字可仄,三字可平;二句首字可平,三字可仄;三句首字可平,尾字可平葉;四句三字可仄;五句首字可平,三字可仄。此調要求句句押韻,一、二、五三句平仄完全相同。其難點在第三句末尾兩字,聲調規定極嚴,前一字只能用去聲,後一字只能用上聲。如馬致遠《天淨沙·秋思》第三句“古道西風瘦馬”,“瘦”為去聲字,“馬”為上聲字。另外,第四句末尾一字,只能用去聲或上聲字。
正格
單調二十八字,五句四平韻、一叶韻,其中第一、二、三、五句為平韻。以喬吉《天淨沙·一從鞍馬西東》為例。此曲為元人小令。第四句葉一仄韻。《老學叢譚》有無名氏曲二首,正與此曲同。譜內可平可仄,即參後作。
變格
單調二十八字,五句三平韻、兩叶韻,其中第一、二、五句為平韻。以馬致遠《天淨沙·秋思》為例。此曲第三、四句,俱葉仄韻。孟昉曲《天淨沙·十二月樂詞》十二首,其十首俱與此曲同。惟一首起句“七十二候環催”,七字、十字俱仄聲。又一首,第四句“風高露下”。風字平聲,露字仄聲。
格律對照
正格
格律對照例曲:喬吉《天淨沙·一從鞍馬西東》
平中中仄平 平,仄平平仄平 平。仄仄平平仄 平。中平中 仄,仄平平仄平 平。
一從鞍馬西東,幾番衾枕朦朧。薄倖雖來夢中。爭如無夢,那時真箇相逢。
變格
格律對照例曲:馬致遠《天淨沙·秋思》
中中仄仄平 平,仄平平仄平 平,仄仄平平仄 仄。中平中 仄,仄平平仄平 平。
枯藤老樹昏鴉,小橋流水人家,古道西風瘦馬。夕陽西下,斷腸人在天涯。
(說明:曲牌格律與對照例曲交錯排列。格律使用宋體字排印,例曲使用斜體字排印。曲牌符號含義如下:平,表示填平聲字;仄,表示填仄聲字;中,表示可平可仄。句末加粗為韻腳。)
典範作品
金·商政叔《天淨沙·寒梅清秀誰知》《天淨沙·剡溪媚壓群芳》《天淨沙·野橋當日誰栽》《天淨沙·雪飛柳絮梨花》
元·呂止庵《天淨沙·為董針姑作》(《天淨沙·夜深時獨繡羅鞋》《天淨沙·海棠輕染胭脂》《天淨沙·玉纖屈損春蔥》《天淨沙·冷清清獨守蘭房》)
元·嚴忠濟《天淨沙·寧可少活十年》
元·王和卿《天淨沙·詠禿》
元·關漢卿《天淨沙·平生肥馬輕裘》
元·白樸《天淨沙·春》《天淨沙·夏》《天淨沙·秋》《天淨沙·冬》
元·王修甫《天淨沙·正歡娛阻隔歡娛》
元·馬致遠《天淨沙·秋思》
元·張弘范《天淨沙·梅梢月》(《天淨沙·黃昏低映梅枝》《天淨沙·西風落葉長安》)
元·趙明道《天淨沙·厭厭鬼病難消》
元·張養浩《天淨沙·昨朝楊柳依依》《天淨沙·年時尚覺平安消》《天淨沙·休言咱是誰非》
元·喬吉《天淨沙·即事》(《天淨沙·筆尖掃盡痴雲》《天淨沙·一從鞍馬西東》《天淨沙·隔窗誰愛聽琴》《天淨沙·鶯鶯燕燕春春》)
元·周德清《天淨沙·嘲歌者茶茶》《天淨沙·舟阻女兒港》
元·張可久《天淨沙·書懷二首》《天淨沙·元夕》《天淨沙·閨怨》《天淨沙·春夜》《天淨沙·梅軒席上》《天淨沙·赤松道宮》《天淨沙·江上》《天淨沙·月夜》《天淨沙·魯卿庵中》《天淨沙·憶西湖》《天淨沙·春晚》《天淨沙·秋感》《天淨沙·行邊宿國》《天淨沙·書所見》《天淨沙·松陽道中》
元·王舉之《天淨沙·過長春宮》
元·貫雲石《天淨沙·雖然似水如魚》
元·徐再思《天淨沙·探梅》《天淨沙·呂侯席上》《天淨沙·別高宰》《天淨沙·春情》《天淨沙·漁父》《天淨沙·秋江夜泊》《天淨沙·題情》
元·吳西逸《天淨沙·閒題》(《天淨沙·長江萬里歸帆》《天淨沙·楚雲飛滿長空》《天淨沙·數聲短笛滄州》《天淨沙·江亭遠樹殘霞》)
元·湯舜民《天淨沙·小景》《天淨沙·閒居雜興》《天淨沙·題畫上小景》
元·朱庭玉《天淨沙·春》《天淨沙·夏》《天淨沙·秋》《天淨沙·冬》
元·李致遠《天淨沙·離愁》《天淨沙·春閨情》《天淨沙·初夏即事》
元·童童學士《天淨沙·碧天邊掛魄飛騰》
元·孟昉《天淨沙·十二月樂詞》
元·無名氏《天淨沙·長途野草寒沙》《天淨沙·瘦皆因鳳只鸞單》《天淨沙·上官有似花開》《天淨沙·江南幾度梅花》《天淨沙·今生或少或多》《天淨沙·生紅鬧簇枯枝》《天淨沙·西風渭水長安》《天淨沙·東鄰多病蕭娘》《天淨沙·平沙細草斑斑》《天淨沙·西風塞上胡笳》
明·黃峨《天淨沙二首》(《天淨沙·哥哥大大娟娟》《天淨沙·娟娟大大哥哥》)